Powrót neonów do polskich miast - nowe życie dawnej sztuki

Wprowadzenie

Neony – kolorowe, świecące reklamy wykonane z szklanych rurek wypełnionych gazem szlachetnym – były nieodłącznym elementem krajobrazu polskich miast w okresie PRL-u. Tworzyły niezapomniany, futurystyczny klimat ulic i placów, szczególnie po zmroku. Po 1989 roku, wraz z transformacją ustrojową i gospodarczą, większość tych neonowych instalacji zniknęła z przestrzeni miejskiej, zastąpiona przez tańsze i łatwiejsze w utrzymaniu reklamy z tworzyw sztucznych oraz banery.

Jednak w ostatnich latach obserwujemy fascynujący trend renesansu neonów w polskich miastach. Artyści, projektanci, właściciele lokali, a także miejskie instytucje kultury coraz częściej sięgają po tę, wydawałoby się, zapomnianą formę ekspresji artystycznej i reklamowej. Co stoi za tym powrotem? Jakie są jego przejawy i znaczenie dla współczesnej architektury oraz przestrzeni miejskiej?

Historia neonów w Polsce

Złota era polskich neonów (lata 60. i 70.)

Neony pojawiły się w Polsce już przed II wojną światową, ale prawdziwy rozkwit tej formy reklamy przypadł na lata 60. i 70. XX wieku. W okresie gomułkowskiej i gierkowskiej "małej stabilizacji" neony stały się symbolem nowoczesności i luksusu w szarej rzeczywistości socjalistycznej Polski.

W 1960 roku władze PRL powołały specjalną komisję do spraw opracowania koncepcji oświetlenia głównych ulic Warszawy. Zaproszono wybitnych artystów i projektantów, takich jak Jan Mucharski, Tadeusz Rogowski czy Maksymilian Krzyżanowski, do projektowania neonów, które miały rozświetlić stolicę i inne polskie miasta. Powstałe wówczas projekty wyróżniały się nietypową, artystyczną formą, ciekawą typografią i oryginalnymi rozwiązaniami plastycznymi.

Specyfiką polskich neonów była ich artystyczna wartość. W przeciwieństwie do zachodnich odpowiedników, które służyły głównie celom komercyjnym, polskie neony były projektowane przez artystów plastyków i często stanowiły prawdziwe dzieła sztuki. Charakterystyczna była również ich lokalizacja – zdobiono nimi nie tylko sklepy i usługi, ale także domy towarowe, kina, dworce czy hotele.

Schyłek i zanik (lata 80. i 90.)

Kryzys gospodarczy lat 80., a następnie transformacja ustrojowa przyniosły stopniowy zanik neonów. Kosztowne w utrzymaniu, energochłonne i wymagające specjalistycznej obsługi instalacje były wyłączane, demontowane lub zastępowane tańszymi formami reklamy. Do tego doszły zmiany własnościowe – wiele firm państwowych, których siedziby zdobiły neony, zostało sprywatyzowanych lub zlikwidowanych.

Na przełomie XX i XXI wieku z polskich miast zniknęła większość neonów. Te, które przetrwały, często były niesprawne, zniszczone lub zapomniane. Wydawało się, że era neonów bezpowrotnie minęła, ustępując miejsca plastikowym kasetenom, banerowym reklamom i cyfrowym ekranom LED.

Renesans neonów we współczesnej Polsce

Początki odrodzenia (lata 2005-2012)

Pierwsze oznaki renesansu neonów pojawiły się około 2005 roku, kiedy to entuzjaści i kolekcjonerzy zaczęli ratować zachowane jeszcze instalacje. Przełomowym momentem było powstanie w 2012 roku Muzeum Neonów w Warszawie, założonego przez Ilonę Karwińską i Davida Hilla. Muzeum, mieszczące się w przestrzeniach warszawskiego Soho Factory, zgromadziło kilkadziesiąt oryginalnych neonów z okresu PRL, uratowanych przed zniszczeniem.

Działalność muzeum, a także wydana przez Karwińską książka "Polski Neon", przyczyniły się do wzrostu zainteresowania neonami jako elementem dziedzictwa kulturowego i sztuki użytkowej. Neony zaczęły być postrzegane nie tylko jako ciekawostki z przeszłości, ale jako wartościowe obiekty zasługujące na ochronę i rewaloryzację.

Współczesny boom neonowy (po 2012)

Od około 2012 roku obserwujemy prawdziwy boom neonowy w Polsce. Nowe neony pojawiają się w przestrzeni miast jako:

• Elementy identyfikacji wizualnej kawiarni, restauracji, klubów i sklepów
• Instalacje artystyczne w przestrzeni publicznej
• Część projektów rewitalizacyjnych odnawiających historyczne neony lub tworzących nowe, nawiązujące do tradycji
• Elementy wystroju wnętrz w mieszkaniach prywatnych i przestrzeniach komercyjnych

Interesujące jest, że nowa fala zainteresowania neonami obejmuje zarówno odrestaurowane instalacje historyczne, jak i zupełnie nowe projekty, często łączące tradycyjną technologię z nowoczesnymi rozwiązaniami (np. energooszczędne źródła światła, programowalne efekty).

Przyczyny renesansu

Co stoi za powrotem neonów do polskich miast? Można wskazać kilka kluczowych czynników:

• Nostalgia i moda na retrospekcję - zwrot ku estetyce PRL-u, widoczny również w innych obszarach designu i architektury
• Poszukiwanie unikalności i autentyczności w czasach standaryzacji i globalizacji
• Rosnąca świadomość wartości dziedzictwa kulturowego, w tym architektury i wzornictwa z okresu modernizmu
• Reakcja na chaotyczną przestrzeń reklamową polskich miast - neony są postrzegane jako bardziej estetyczna i "szlachetna" forma reklamy
• Rozwój turystyki miejskiej - charakterystyczne neony stają się atrakcjami turystycznymi i punktami orientacyjnymi
• Wpływ mediów społecznościowych - fotogeniczne, kolorowe neony doskonale sprawdzają się jako tło dla zdjęć publikowanych na Instagramie czy Facebooku

Przykłady udanych realizacji neonowych

Odrestaurowane neony historyczne

Jednym z najciekawszych aspektów renesansu neonów jest renowacja i przywracanie do życia historycznych instalacji. Przykłady udanych projektów to:

• Neon "Jaś i Małgosia" w Warszawie - charakterystyczny neon na pawilonach przy placu Konstytucji, zaprojektowany w latach 60. przez Jana Mucharskiego. Po latach niedziałania został odrestaurowany w 2013 roku z inicjatywy lokalnych aktywistów i przy wsparciu miasta.
• Neon "Dobry Wieczór we Wrocławiu" - ikoniczny neon witający przybywających do miasta, przywrócony na fasadę dworca Wrocław Główny w 2018 roku.
• Neon "Kino Polonia" w Warszawie - historyczny neon kina przy ul. Marszałkowskiej, odrestaurowany podczas remontu budynku w 2019 roku.

Nowe realizacje neonowe

Równie interesujące są nowe realizacje neonowe, łączące tradycyjne rzemiosło z współczesnym designem:

• Neon "Warszawa" na dachu budynku Cosmopolitan - nowoczesna instalacja z 2014 roku nawiązująca do historycznych neonów stolicy, zaprojektowana przez Paulinę Ołowską.
• Neony Centrum Praskiego Koneser - seria nowych neonów zdobiących zrewitalizowany kompleks dawnej Warszawskiej Wytwórni Wódek "Koneser", nawiązujących do przemysłowej historii miejsca.
• Neonowa galeria OFF Piotrkowska w Łodzi - przemysłowa przestrzeń przekształcona w centrum kreatywne, gdzie neony stały się integralnym elementem identyfikacji wizualnej miejsca.

Neony jako sztuka i element rewitalizacji

Szczególnie interesującym zjawiskiem są projekty artystyczne wykorzystujące neony oraz inicjatywy łączące neony z rewitalizacją przestrzeni miejskich:

• Neonowe instalacje Fundacji Galerii "Neon" - organizacja z Wrocławia zajmująca się tworzeniem i promocją neonów jako elementu sztuki w przestrzeni publicznej.
• Szlak Neonów w Katowicach - inicjatywa miejska mająca na celu stworzenie trasy turystycznej łączącej historyczne i nowe neony w centrum miasta.
• Projekt "Neony dla Starego Polesia" w Łodzi - inicjatywa mieszkańców i artystów, którzy poprzez instalacje neonowe starają się ożywić zaniedbane ulice łódzkiej dzielnicy.

Techniczne aspekty tworzenia neonów

Tradycyjne rzemiosło i współczesne technologie

Tworzenie tradycyjnych neonów to połączenie rzemiosła artystycznego i wiedzy technicznej. Proces produkcji obejmuje:

1. Zaprojektowanie kształtu i kolorystyki neonu
2. Ręczne wyginanie szklanych rurek nad palnikiem gazowym
3. Wypompowanie powietrza z rurek i napełnienie ich gazem szlachetnym (najczęściej neonem, który daje czerwoną poświatę, lub argonem z dodatkiem rtęci, dającym niebieskie światło)
4. Instalację transformatorów wysokiego napięcia
5. Montaż całej konstrukcji na fasadzie lub w innym docelowym miejscu

Obecnie tradycyjne techniki są często łączone z nowoczesnymi rozwiązaniami, takimi jak:

• Energooszczędne transformatory
• Systemy sterowania umożliwiające programowanie efektów świetlnych
• Alternatywne technologie, np. LED stylizowane na neony, które choć nie mają takiego charakteru jak prawdziwe neony, są tańsze i prostsze w utrzymaniu

Wyzwania i ograniczenia

Tworzenie i utrzymanie neonów wiąże się z pewnymi wyzwaniami:

• Wysokie koszty produkcji i montażu
• Energochłonność (choć współczesne rozwiązania są znacznie bardziej efektywne)
• Konieczność regularnej konserwacji
• Wrażliwość na uszkodzenia mechaniczne
• Ograniczona liczba specjalistów potrafiących tworzyć i naprawiać tradycyjne neony

Neony a współczesna architektura

Integracja neonów z bryłą budynku

Współcześni architekci coraz częściej uwzględniają neony już na etapie projektowania budynków. Neony nie są już tylko dodatkiem czy reklamą, ale integralnym elementem kompozycji architektonicznej. Przykłady takiego podejścia to:

• Neonowe instalacje na fasadzie Narodowego Forum Muzyki we Wrocławiu, zaprojektowane jako część koncepcji architektonicznej
• Neon "Warszawa" na dachu apartamentowca Cosmopolitan, uwzględniony w projekcie budynku
• Neonowe elementy w projektach rewitalizacji zabytkowych obiektów, np. na Elektrowni Powiśle w Warszawie

Neony jako element tożsamości miejsca

Neony coraz częściej stają się elementem budowania tożsamości miejsc i dzielnic. Współtworzą atmosferę obszarów, podkreślają ich charakter i historię. W wielu przypadkach stają się symbolami rozpoznawczymi, punktami orientacyjnymi, a nawet atrakcjami turystycznymi.

Fenomen ten widać szczególnie wyraźnie w rewitalizowanych dzielnicach poprzemysłowych, takich jak:

• Stara Kopalnia w Wałbrzychu, gdzie neonowe instalacje podkreślają industrialny charakter przestrzeni
• OFF Piotrkowska w Łodzi, gdzie neony stały się znakiem rozpoznawczym całego kompleksu
• Nocny Targ w Gdańsku, gdzie neonowe napisy tworzą charakterystyczną atmosferę handlowo-gastronomicznej przestrzeni

Neony w rewitalizacji zaniedbanych obszarów

Interesującym zjawiskiem jest wykorzystanie neonów jako narzędzia rewitalizacji zaniedbanych obszarów miejskich. Kolorowe, świecące instalacje przyciągają uwagę, zachęcają do odwiedzania miejsc po zmroku, a tym samym przyczyniają się do ożywienia przestrzeni publicznej.

Przykładem mogą być inicjatywy w łódzkiej dzielnicy Stare Polesie czy warszawskiej Pradze, gdzie neony stały się elementem strategii ożywiania tych historycznie zaniedbanych obszarów.

Społeczny wymiar neonów

Neony jako element dziedzictwa kulturowego

Historyczne neony są coraz powszechniej uznawane za element dziedzictwa kulturowego, zasługujący na ochronę i dokumentację. Zmieniło się podejście – z traktowania ich jako zwykłych reklam na postrzeganie jako dzieł sztuki użytkowej, świadectw minionej epoki i ważnych elementów tożsamości miast.

Tę zmianę perspektywy odzwierciedlają inicjatywy takie jak:

• Muzeum Neonów w Warszawie
• Projekty inwentaryzacji i dokumentacji neonów, np. "Neon Warszawa" czy "Neon Wrocław"
• Publikacje książkowe poświęcone polskim neonom
• Wpisywanie najcenniejszych neonów do rejestru zabytków

Aktywizm społeczny wokół neonów

Neony stały się również punktem skupiającym aktywność społeczną mieszkańców. Inicjatywy oddolne na rzecz ratowania, odrestaurowania czy tworzenia nowych neonów pokazują, jak tego typu obiekty mogą budować zaangażowanie i poczucie odpowiedzialności za przestrzeń miejską.

Przykłady takich działań obejmują:

• Zbiórki crowdfundingowe na odrestaurowanie historycznych neonów
• Akcje społeczne typu "Ratujmy neon..." inicjowane przez mieszkańców
• Warsztaty i pokazy tworzenia neonów dla społeczności lokalnych
• Konsultacje społeczne dotyczące umieszczania nowych neonów w przestrzeni publicznej

Przyszłość neonów w polskiej architekturze

Trendy i perspektywy

Obserwując obecne tendencje, można prognozować, że zainteresowanie neonami będzie się utrzymywać, a może nawet rosnąć w najbliższych latach. Prawdopodobne kierunki rozwoju to:

• Większa integracja neonów z projektami architektonicznymi już na etapie koncepcji
• Rozwój technologii łączących estetykę tradycyjnych neonów z nowoczesnymi, energooszczędnymi rozwiązaniami
• Wykorzystanie neonów jako elementu budowania marki miast i dzielnic (city branding)
• Wzrost zainteresowania neonami jako sztuką w przestrzeni publicznej
• Powstawanie kolejnych inicjatyw związanych z ochroną i dokumentacją historycznych neonów

Wyzwania i zagrożenia

Przyszłość neonów w polskiej architekturze nie jest jednak pozbawiona wyzwań i potencjalnych zagrożeń:

• Kwestie ekonomiczne – wysokie koszty produkcji i utrzymania tradycyjnych neonów
• Problemy związane z zanieczyszczeniem światłem w miastach
• Brak systemowych rozwiązań chroniących historyczne neony
• Ryzyko komercjalizacji i banalizacji neonów, gdy staną się zbyt powszechne
• Zanikanie tradycyjnego rzemiosła neonowego – mała liczba młodych adeptów tej sztuki

Kluczowe dla pozytywnego rozwoju tego trendu będzie znalezienie równowagi między tradycją a innowacją, między komercyjnym wykorzystaniem neonów a zachowaniem ich artystycznego charakteru.

Podsumowanie

Renesans neonów w Polsce to fascynujące zjawisko, łączące nostalgię za przeszłością z poszukiwaniem nowych form ekspresji w architekturze i sztuce miejskiej. Neony, niegdyś traktowane jako zwykłe reklamy, dziś są postrzegane jako wartościowe elementy dziedzictwa kulturowego i narzędzia kreowania tożsamości przestrzeni.

Ich powrót do polskich miast świadczy o dojrzałości i pewności siebie współczesnej polskiej architektury, która nie obawia się czerpać z własnej historii, jednocześnie nadając jej nowe znaczenia i konteksty. Neony, ze swoją unikalnością, rzemieślniczym charakterem i zdolnością do tworzenia magicznej atmosfery, stanowią ciekawą przeciwwagę dla standaryzacji i uniformizacji przestrzeni miejskiej.

Niezależnie od tego, czy są to odrestaurowane instalacje historyczne, czy zupełnie nowe projekty, neony wnoszą do miast kolor, światło i opowieść – elementy, które czynią przestrzeń miejską bardziej przyjazną, interesującą i ludzką.